آوای خزر/ پوکیاستخوان در زنان و مردان با هر پیش زمینهای از سلامتی میتواند رخ دهد. حتی افراد جوانتر در صورت داشتن فاکتورهای پرخطر سلامتی میتوانند به پوکی استخوان دچار شوند.
نگرانی از ابتلا به پوکی استخوان یک امر عمومی است و آگاهی نسبت به نوع فعالیتهای روزانه میتواند در پیشگیری از پوکی استخوان نقش به سزایی داشته باشد.
در این مقاله سعی شده است تا اطلاعات لازم درباره بیماری پوکی استخوان در زنان به طور خاص، به عنوان جامعهای که از نظر آماری بیشترین شانس ابتلا را دارند، ارائه شود. پس اگر یک خانم نگران نسبت به سلامتی خود هستید، یا در پیرامونتان شخصی را مستعد پوکی استخوان میدانید دقیقهای از وقت خود را برای مطالعه این مطلب اختصاص دهید. هیچ راهی بهتر از افزایش خودآگاهی در حفظ و ارتقای سلامتی شخصی موثر نخواهد بود.
فهرست مطالب:
پوکی استخوان به معنای «استخوانهای متخلخل» است. این بیماری زمانی رخ میدهد که بدن استخوان بسیار کمی میسازد یا بیش از حد استخوان از دست میدهد. برخی از سلولهای استخوانی استئویید را انباشت میکنند که به آن تشکیل استخوان گفته میشود و سایر سلولهای استخوانی شروع به حل کردن استخوان میکنند که همان فرایند تحلیل استخوان است.
ساخت و از دستدادن سلولهای استخوانی در کنار هم بازسازی استخوان نامیده میشود و یک فرایند طبیعی در بدن است که برای جایگزینی استخوان آسیبدیده طراحی شده است.
در افراد مبتلا به پوکی استخوان، استخوان سریعتر از ایجاد آن از بین میرود. در نتیجه استخوانها طی زمان ضعیفتر میشوند و راحتتر دچار شکستگی میشوند. در موارد شدید، استخوانها تنها با وارد آمدن فشارهای جزیی به سبکی یک ضربه کوچک یا عطسه میشکنند.
پوکی استخوان به خصوص در زنان بسیار شایع است. به گفته بنیاد ملی پوکی استخوان (IOF)، حدود ۵۴ میلیون آمریکایی به پوکی استخوان یا تراکم استخوان پایین مبتلا هستند که آنها را در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار میدهد.

افرادی که به پوکی استخوان در ستون فقرات مبتلا هستند، ممکن است مواردی همچون کاهش طول قد، خمیدگی و درد مزمن کمر و شکم را تجربه کنند. پوکی استخوان یا توده استخوانی معمولا آسیب و دردی ندارد، مگر این که فرد شکستگی را تجربه کند که تشخیص زودهنگام بدون آزمایش خاص را دشوار میکند.
از آنجا که پوکی استخوان میتواند تحرک را محدود کند، میتواند منجر به احساس انزوا و افسردگی هم شود. بسیاری از افراد پس از استراحت، فعالیتهای خود را محدود میکنند تا سعی کنند از وقوع آن در آینده جلوگیری کنند. مطالعه درباره پوکی استخوان میتواند اطلاعات دقیقتر و تکمیلی را نسبت به این اختلال استخوانی در اختیارتان قرار دهد.

ممکن است استخوانهای خود را سخت و عضوی غیرفعال تصور کنید، اما آنها بافتهای زنده بدن هستند که به طور دائمی در حال تطبیق و سازگاری هستند.
استخوانها تکیهگاهی برای ماهیچهها هستند و از اندامها محافظت میکنند. ضمن این که ۹۹ درصد کلسیم بدن در استخوانها ذخیره میشوند.
در یک فرد سالم، استخوانها متراکم و محکم هستند. استخوانها بیشتر از مواد کلاژن و هیدروکسی آپاتیت ساخته شدهاند.
روند بازسازی استخوان در طول زندگی شما اتفاق میافتد اما با افزایش سن تغییر میکند. از زمانی که به دنیا میآیید تا سن ۲۵ یا ۳۰ سالگی، بیشتر از آن چه که استخوان از دست میدهید، استخوان میسازید.
استخوانهای شما در سن ۳۰ سالگی به اوج تراکم خود میرسند که به آن حداکثر تراکم استخوان میگویند. اوج توده استخوانی شما در نتیجه عواملی مثل: تغذیه، فعالیت بدنی، ژنتیک و هورمونها اتفاق میافتند. هرچه بیشتر بتوانید برای تقویت سلامت استخوان در جوانی کاری انجام دهید، استخوانهای سالمتری در سنین بالاتر خواهید داشت.
در حدود ۳۰ سالگی، سرعت استخوانسازی شروع به کاهش میکند. در دوران پیش از یائسگی و چند سال پس از یائسگی، زنان به سرعت توده استخوانیشان را از دست میدهند. در واقع، شما تا ۲۰ درصد از توده استخوانی خود را در پنج تا هفت سال اول پس از یائسگی ممکن است از دست بدهید. به طور طبیعی، از دستدادن توده استخوان پس از این مرحله کمی کند میشود.
برخی از عوامل سبک زندگی مانند رژیم غذایی، عدم فعالیت ورزشی، سیگار کشیدن و مصرف الکل و همچنین برخی از شرایط سلامتی یا درمان آنها میتوانند میزان تحلیل استخوان را افزایش دهند.

چندین عامل خطرناک برای پوکی استخوان در زنان وجود دارد که برخی قابل کنترل و برخی دیگر جزو عوامل غیرقابل کنترل هستند.
یائسگی یکی از عوامل خطر در ابتلا به پوکی استخوان است که همه زنان را تحتتاثیر قرار میدهد. هورمون استروژن با کنترل رشد سلولهای استخوانساز، به حفظ سلامت و استحکام استخوانها کمک میکند.
هنگامی که سطح استروژن به دلیل یائسگی طبیعی، جراحی یا مصرف برخی داروها و برخی بیماریها کاهش مییابد، زنان سریعتر از قبل تراکم استخوان را از دست میدهند.
در واقع، در پنج تا ۱۰ سال پس از یائسگی، زنان تا یکسوم تراکم استخوانی خود را ممکن است از دست بدهند. این کاهش تراکم استخوان مربوط به سن برای مردان هم اتفاق میافتد، همچنین در درجه اول به از دستدادن هورمونهای جنسی مربوط میشود.
علاوه بر موارد ذکرشده بالا، برخی دیگر از فاکتورهای خطر ابتلای زنان به پوکی استخوان شامل موارد زیر است:
از آنجاییکه افراد مبتلا به پوکی استخوان نمیتوانند ضعیف شدن استخوانهای خود را احساس کنند، اغلب به این بیماری، بیماری خاموش میگویند.
اگر دچار کاهش قد شدهاید یا متوجه کمر درد جدیدی شدهاید که بهبود نمییابد، با متخصص مراقبتهای بهداشتی خود صحبت کنید.
همانطور که قبلا ذکر شد، برخی از شرایط پزشکی هم میتوانند شما را در معرض افزایش خطر پوکی استخوان قرار دهند، از جمله:

پزشک در ابتدا، آزمایش تراکم استخوان را انجام میدهد تا از میزان استحکام بافتهای استخوانی شما آگاهی یابد. آزمایش BMD که آزمایش اندازهگیری توده استخوانی هم نامیده میشود، بدون درد و بیخطر است.
برای این آزمایش از دستگاه خاصی به نام جذب سنجی اشعه ایکس با انرژی دوگانه (DXA) برای بررسی تراکم استخوان استفاده میکند و شما را در معرض تابش در سطح اشعه ایکس قفسه سینه قرار میدهد.
DXA نوع خاصی از اشعه ایکس از استخوانهای شما است. در این آزمایش از مقدار بسیار کمی تابش استفاده میکنند. پزشک معالج شما ممکن است بنا به تشخیص خود از ابزارهای غربالگری دیگری برای پیشبینی خطر ابتلا به تراکم استخوان پایین یا شکستگی استخوان استفاده کند.
این آزمایش کمتر از ۱۵ دقیقه طول میکشد و بدون درد و غیرتهاجمی است. NOF، اسکن DXA از لگن و ستون فقرات (مچ دست در صورت نیاز) را توصیه میکند. این نواحی هستند که توده استخوانی را با سرعت بیشتری از دست میدهند و از دستدادن استخوان در این نواحی میتواند نشانههای اولیه ابتلا به پوکی استخوان در زنان باشد.
تست BMD مقدار ماده معدنی موجود در نواحی خاصی از استخوانها را اندازهگیری میکند و آن را با مقدار ماده معدنی که تخمین زده میشود در طول دوره اوج توده استخوانی وجود دارد مقایسه میکند. نتیجه آزمون نمره T نامیده میشود. برای شما بسیار مهم است همانطور که آخرین وزن یا فشارخون خود را میدانید از متخصص مراقبتهای بهداشتی خود بپرسید که امتیاز T شما چقدر است.
امتیاز T بر اساس جنسیت شما تعیین میشود؛ زیرا مردان و زنان دارای سطوح مختلف حداکثر توده استخوانی هستند. اگر تراجنسیتی هستید، مهم است که اندازهگیری تراکم استخوان شما بر اساس جنسیت شما در بدو تولد محاسبه شود، نه جنسیت فعلی چرا که دقیقترین دید را از سلامت استخوان شما ارائه خواهد داد.
در حالیکه شکستگی استخوانی که با حداقل تروما یا بدون تروما رخ میدهد ممکن است باعث نگرانی در مورد پوکیاستخوان شود، تشخیص آن تنها با آزمایش تراکم معدنی استخوان (BMD) قابل تایید است. آزمایش BMD باید بعد از استراحت یا اگر علائم تحلیل استخوان در ستون فقرات خود مانند کاهش قد دارید، انجام شود.
حتی اگر دچار شکستگی استخوان نشده باشید، بنیاد ملی پوکی استخوان (NOF) آزمایش BMD را در موارد زیر توصیه میکند:
دستورالعملهای درمانی فعلی بر اساس امتیاز T برای زنان و مردان ۵۰ ساله یا بالاتر به شرح زیر است:
برای این که بیشتر در معرض خطر شکستگی استخوان باشید، لازم نیست پوکی استخوان داشته باشید. افراد مبتلا به استئوپنی همچنان ممکن است استخوانشان با حداقل ضربه یا بدون آسیب بشکند.

آزمایشهای غربالگری به نام تستهای تراکم استخوان محیطی وجود دارد که به تراکم استخوان در مچ دست، انگشت، پاشنه و پایین بازو میپردازد. این آزمایشها میتوانند به تعیین اینکه آیا ممکن است از آزمایش BMD سود ببرند یا خیر کمک کنند. این تستها عبارتاند از:
QUS گاهی اوقات در نمایشگاههای بهداشتی انجام میشود. تستهای تراکم استخوان محیطی نمیتوانند پوکیاستخوان را به طور دقیق تشخیص دهند یا به درمان کمک کنند. اگر یکی از این آزمایشها را دارید، از ارائهدهنده مراقبتهای بهداشتی خود پیگیری کنید تا ببینید آیا به آزمایشهای اضافی نیاز دارید یا خیر.
علاوه بر آزمایش BMD، متخصص مراقبتهای بهداشتی شما ممکن است آزمایشهای آزمایشگاهی را برای رد سایر شرایطی که ممکن است در ازدستدادن استخوان نقش دارند، درخواست کند. رایجترین آزمایش ۲۵- هیدروکسی ویتامین D است که تعیین میکند آیا بدن ویتامین D کافی دارد یا خیر. اگر به نظر نمیرسد که از دستدادن استخوان شما به از دستدادن هورمونهای جنسی، سایر شرایط سلامتی یا سطح پایین ویتامین D مربوط باشد، ممکن است پزشک شما تستهای اضافی زیر را تجویز کند:
با نتایج آزمایش BMD شما، پزشک و مشاور شما پیشنهاداتی را در مورد اینکه چه کاری میتوانید انجام دهید تا استخوانهای خود را تا حد ممکن سالم نگه دارید ارائه میدهد. هنگام انتخاب درمان مناسب، پزشک و مشاور شما به عوامل خطرپذیری شما برای کاهش توده استخوانی، سابقه پزشکی، سلامت فعلی شما و احتمال شکستگی استخوان شما توجه خواهد کرد.
اگر در شرایط زیر باشید، ممکن است پزشک آزمایش تراکم استخوان را برای سنجش پوکی استخوان به شما پیشنهاد دهد.
پیشگیری از پوکی استخوان از دوران کودکی شروع میشود، زمانی که فعالیت بدنی و رژیم غذایی سالم سرشار از کلسیم، ویتامین D و کالری کافی، استخوانهای قوی میسازد. اینها باید در طول زندگی ادامه داده شوند. ضمن این که پیگیری سبک زندگی سالم به دور از استعمال دخانیات یا محدود کردن مصرف نوشینیهای الکلی بیتاثیر نخواهند بود.

کلسیم استحکام استخوان را فراهم میکند. ذخیره کلسیم بدن شما که در تمام قسمتهای بدن موردنیاز است، عمدتا در استخوان ذخیره میشود. اگر کلسیم دریافتی شما کم باشد، بدن شما ممکن است آن را از استخوان خارج کند تا بتواند به سایر نقاط موردنیاز برسد. اگر میتوانید، همیشه بهترین کار این است که بیشتر کلسیم خود را از مواد غذایی دریافت کنید، چرا که استفاده از منابع غذایی حاوی کلسیم خطر تجمع کلسیم در شریانهای قلب را کاهش میدهد.

میتوانید کلسیم بیشتری را با مکملهایی که بهصورت قرص و مایع خوراکی عرضه میشوند، به صورت روزانه دریافت کنید. سیترات کلسیم و کربنات کلسیم بهترین فرمها هستند. کربنات کلسیم وقتی با غذا مصرف شود بهتر جذب میشود. مانند تمامی قرصهای مکمل میزان استفاده روزانه را میبایست زیر نظر پزشک متخصص مصرف کنید.
به دلیل رابطه ویتامین D در جذب کلسیم مصرف روزانه ویتامین دی کافی اهمیت زیادی دارد. شما میتوانید ویتامین D را از غذا، مکملها و آفتاب دریافت کنید. دریافت ویتامین D از غذا یا نور خورشید سختتر است (مخصوصاً اگر بالای ۵۰ سال سن دارید یا از ضدآفتاب استفاده میکنید)، بنابراین احتمالا مجبور خواهید بود برای دریافت مقدار موردنیاز، مکمل مصرف کنید.
اگر زیر ۵۰ سال دارید، روزانه به ۴۰۰ تا ۸۰۰ واحد بینالمللی ویتامین D نیاز دارید.
اگر ۵۰ سال یا بیشتر دارید، ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ واحد بینالمللی را در نظر بگیرید.
اگر بیماری کلیوی یا کبدی دارید، ممکن است نتوانید ویتامین D را به درستی جذب کنید.

ماست کلسیویتا به عنوان یک منبع غذایی در تامین بخشی از نیاز روزانه شما به کلسیم میتواند نقش مهمی را در سبد غذاییتان ایفا کند. اما در پاسخ به این سوال که چگونه ماست کلسیوتا در پیشگیری و کنترل پوکی استخوان میتواند موثر باشد باید گفت یک کاسه ماست کلسیـویتـا (معادل ۲۲۵ گرم) حاوى ۱۸۰ واحد ویتامینD3 قابل جذب است. مصرف ویتامین D3 به تقـویت سیستـم ایمنى، جلوگیرى از ابتلا به الزایمر و بیمارىهاى اعصاب و روان کمک مىکند.
ماست کلسیویتـا کاله علاوه بـر ویتامینD3 حاوى میزان مناسبى از کلسیم به عنوان مکمل نیاز روزانه به کلسیم است. مصرف این فراورده لبنی بـه عنـوان بخشی از سبد غذایی روزانه میتواند در کنار سایر منابع کلسیم و ویتامین D در جلـوگیـرى از پـوکى استخوان در سنین جوانى و جلوگیرى از پیشرفت پوکى استـخوان در سنین بالاتر نقش مهمى را ایفا کند.
ماست کلسیویتـا کاله علاوه بـر ویتامینD3 حاوى میزان مناسبى از کلسیم به عنوان مکمل نیاز روزانه به کلسیم است. مصرف این فراورده لبنی بـه عنـوان بخشی از سبد غذایی روزانه میتواند در کنار سایر منابع کلسیم و ویتامین D در جلـوگیـرى از پـوکى استخوان در سنین جوانى و جلوگیرى از پیشرفت پوکى استـخوان در سنین بالاتر نقش مهمى را ایفا کند.
بـا مصرف ۲۸۰ گرم ماست کلسیویتا در وعده صبحانه همـراه با میـوههاى فصـل و ۴۰۰ گـرم ماست کلسیم کلسیـویتـا به همراه نهار
با مصرف ۳۰۰ گرم ماست کلسیویتا در وعده صبحانه همـراه بـا میـوههـاى فصـل و ۳۰۰ گــرم ماست کلسیویتـا به همـراه نهـار
با مصـرف ۲۵۰ گرم مـاست کلسیـویتـا در وعــده صبحـانـه به هـمـراه میوههاى فصـل و ۲۵۰ گرم ماست کلسیویتا به همراه نهار
سبک زندگی سالم به پیشگیری و کمک به درمان پوکی استخوان در زنان کمک زیادی میکند. در اینجا چند کار وجود دارد که میتوانید انجام دهید:

ورزش منظم به تقویت ماهیچهها و استخوانهای شما کمک میکند. تحقیقات نشان میدهد که کودکان و بزرگسالان جوانی که ورزش میکنند نسبت به بزرگسالانی که فعال نیستند، تراکم توده استخوانی بیشتری دارند. ورزش کردن در سنین بالا به حفظ توده استخوانی شما کمک میکند.
در یک مطالعه در سال ۲۰۱۴ که در مجله بینالمللی پوکی استخوان (Osteoporosis International) منتشر شد، محققان به رابطه بین فعالیت بدنی منظم و تراکم استخوان ناحیه لگن در زنان میانسال پرداختند. آنها دریافتند زنانی که به طور منظم راه میرفتند یا فعالیت بدنی داشتند، تراکم استخوانهای ناحیه لگن در مقایسه با زنان غیرفعال بیشتر بود. با ورزش، استقامت و چابکی خود را نیز افزایش میدهید که به جلوگیری از افتادن شما به دلیل عدم تعادل یا ضعف کمک میکند.
دو نوع ورزش مهم برای سلامت استخوانها، ورزشهای تقویتکننده عضلات و تحمل وزن هستند.
تمرینهای تحمل وزن شامل تمرینهایی میشود که به صورت عمودی در برابر گرانش انجام میدهید.
از جمله ورزشهای تحمل وزن میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
فعالیتهای با تحمل وزن کمتر، مانند راهرفتن روی تردمیل یا استفاده از دستگاه تمرینی بیضوی (دستگاه الپتیکال یا اسکی فضایی) نیز کمککننده است. شنا یا ورزشهای آبی و دوچرخهسواری قدرت عضلانی و سلامت قلب و ریه را حفظ میکند. اما این فعالیتهای ورزشی به اندازه تمرینهای تحمل وزن بر استحکام استخوانها تأثیرگذار نیست.
ماهیچههای قویتر به جلوگیری از افتادنهایی که منجر به شکستگی استخوانها در افراد با توده استخوانی پایین میشود، کمک میکند. انجام حرکات تعادلی مانند ایستادن و بلند شدن روی انگشتان پا و تای چی نیز به افزایش قدرت و تعادل شما کمک میکند و خطر زمینخوردن را کاهش میدهد.
تمرینات تقویتکننده عضلات که بهعنوان ورزش مقاومتی نیز شناخته میشوند عبارتاند از:
قبل از شروع هر برنامه ورزشی با متخصص یا پزشک معالجتان صحبت کنید، به خصوص اگر قبلا پوکی استخوان در شما تشخیص داده شده است. در صورت موافقت پزشک معالج، ۳۰ دقیقه ورزش با شدت متوسط (پیادهروی، دویدن سبک، شنا) را در بیشتر روزهای هفته به عنوان یک عادت سالم زندگی انجام دهید.
سعی کنید دو تا سه روز در هفته تمرینات قدرت عضلانی را به فعالیتهای معمولتان اضافه کنید. شما میتوانید در کنار فعالیتهای ورزشی، با آگاهی از مکملهای ورزشی مناسب برای خانمها، از مکملهای ورزشی با روشی اصولی زیر نظر متخصص تغذیه استفاده کنید.

بیشتر شکستگیها در افراد مسن در اثر زمینخوردن ایجاد میشود. بنابراین، با جلوگیری از افتادن میتواند احتمال شکستگی استخوانها را در سنین بالاتر کاهش دهید. یکی از اقدامات پیشگیرانه در این ارتباط ورزش کردن و تمرین حرکات تعادلی و مقاومتی است.
برای جلوگیری از افتادن، علاوه بر تمرینات ورزشی میبایست حواستان به وسایل دور و اطرافتان هم باشد. از جمله این که هر فرش لیز یا فرشهایی که ریشههایشان بلند است و ممکن است به پایتان گیر کند را از سر راهتان جمع کنید.
میلههایی را به عنوان دستگیره برای جلوگیری از سر خوردن در حمام نصب کنید و از یک تشک لاستیکی که لیز نیست در حمام استفاده کنید. لامپهای بیشتری را برای روشنتر کردن فضای خانه استفاده کنید. سعی کنید از راه رفتن با جوراب، به خصوص جورابهای حولهای لیز، خودداری کنید. بهتر است از جورابهایی استفاد کنید که به صورت پاپوش هستند و زیرشان دایرههایی برای لیز نخوردن طراحی شده است.

در یک مطالعه بر روی ۳۳۱۰ زن ۵۰ ساله و بالاتر نشان داده شده است که باغبانی و سایر فعالیتها مانند: شن کشی کردن، بیل زدن و جابهجایی خاک و علفهای هرز با چرخدستی، میتواند به کاهش خطر پوکی استخوان کمک کرد. اگر باغبانی کار شما نیست، سرگرمیهای دیگری مانند: پیادهروی یا رقصیدن را امتحان کنید تا به شما کمک کند روزانه حدود ۳۰ دقیقه فعالیت بدنی داشته باشید.

با پزشک معالجتان درباره وضعیت سلامتیتان صحبت کنید
اگر احساس سرگیجه، گیجی، یا هر احساس دیگری دارید که باعث میشود کمتر روی پاهایتان بتوانید متعادل بماند، هرپه زودتر به پزشک خود مراجعه کنید و او را در جریان وضعیت فعلی خود قرار دهید. به خاطر داشته باشید که برخی از داروها به تنهایی یا همراه با سایر داروها میتوانند باعث سرگیجه شوند. پیش از مصرف داروهایتان حتما نسبت به عوارض احتمالی و مصرف همزمان داروها از پزشک معالجتان بپرسید.

هدف کلی داروهای پوکی استخوان ساختن استخوان و در نهایت جلوگیری از شکستگی استخوانها است. دو دسته اصلی از داروهای پوکی استخوان وجود دارد: داروهایی که از دست رفتن استخوانها را کند میکنند (ضد اسپورتها) و داروهایی که ساخت استخوانهای جدید را تقویت میکنند (آنابولیک). در این میان، برخی از داروها تنها برای زنان یائسه تجویز میشوند.
آیا تا به حال نسبت به میزان احتمال ابتلای خودتان به پوکی استخوان حساس شدهاید؟ در این مواقع که ذهن شما درگیر موضوع پوکی استخوان شده است، چه سوالاتی بیشتر برایتان پیش آمده است؟ احتمالا یک یا چند پرسش زیر که سوالات متداول درباره پوکی استخوان هستند، برای شما هم پیش آمده باشد:
اگر نسبت به پاسخ پرسشهای بالا و پاسخ سوالات بیشتر در مورد پوکی استخوان کنجکاو هستید، میتوانید به صفحه اختصاصی سوالات متداول درباره پوکی استخوان مراجعه کنید. علاوه بر پرسشهای مطرح شده بالا شاید پاسخ سوالات دیگرتان را در آن صفحه بتوانید پیدا کنید.
این پرسش و پاسخها برخی از دغدغههای رایج افراد پیرامون پوکی استخوان است که از سایتهای معتبر حوزه پزشکی یا انجمنهای تخصصی پوکی استخوان گرفته شده است. گرچه همیشه بهترین و قابل اعتمادترین پاسخ توسط پزشک معالج که در مورد وضعیت شما به طور اختصاصی اطلاع دارد ارائه میشود.
کلام آخر
در این مقاله به مسئله پوکی استخوان در زنان، عوامل موثر بر ابتلا به این بیماری و همینطور راههای پیشگیری و درمان پوکی استخوان در زنان پرداخته شد. این مطلب به طور کلی مسئله زنان را مورد بحث قرار داده است و پوکی استخوان در زنان باردار و شیرده موضوعی تخصصی است که نیاز به مقاله مجزایی دارد. بنابراین، به این موضوع به صورت مجزا در کتاب کاله پرداخته شده است که اگر مخاطب این موضوع هستید پیشنهاد میکنیم چند دقیقهای از وقت گرانبهای خود را برای مطالعه این مطلب اختصاص دهید.
انتهای پیام/1005
برچسبها :