۱۱ شهریور؛ روزی به نام صنعت چاپ...

به گزارش آوای خزر، در این یادداشت به تاریخچه‌ی مختصری از صنعت چاپ در ایران و جهان می‌پردازیم.

امروزه چاپ مهمترین ابزار نشر نیست و جای خود را به اشکال دیگری داده است.

 

اگرچه غربی‌ها پیدایش صنعت چاپ را به نام خود می‌دانند، اما به گفته‌ای باید کشور چین را مبدأ آغاز چاپ دانست. در ایران نیز ظهور صنعت چاپ و ورود چاپخانه، به دورانی بیش از صد سال بازمی‌گردد. برخی چاپ در ایران را به دوران مغول مربوط می‌دانند. با این حال، صنعت چاپ به شکل جدید به دوره قاجار بازمی‌گردد. 

 

تحول در صنعت چاپ تا رسیدن به دستگاه فلزی را باید یک روند تدریجی به حساب آورد که در فاصله سال‌های ۱۴۴۵ تا ۱۴۵۰ میلادی به اوج رسید. اما در سال ۱۶۴۰ میلادی در ایران همزمان با دوره صفویه، بازرگانی ارمنی که از ارامنه ساکن آمستردام بود، دستگاه چاپی را با حروف ارمنی خریداری و به جلفای اصفهان وارد کرد. به دنبال آن، عده‌ای از بزرگان و پادشاهان صفوی به فکر ایجاد چاپخانه با حروف فارسی و عربی افتادند که پس از چندی به فراموشی سپرده شد تا دوران عباس میرزای نایب السلطنه که اولین چاپخانه سربی با حروف فارسی و عربی توسط میرزا زین العابدین در تبریز دائر شد و اولین کتاب منتشرشده آن، رساله جهادیه میرزاعیسی خان قائم مقام بود که در سال ۱۲۳۳ در جریان جنگ ایران و روسیه و پس از عهدنامه گلستان به چاپ رسید. 

 

از سده هفدهم به بعد انقلاب صنعتی باعث و بانی پیشرفت‌های عظیمی در متون چاپ شد. در سده هجدهم، چاپ به رشد تدریجی خود ادامه داد و در این قرن، آمریکا به عنوان کانونی تازه، اما پرتوان وارد صحنه نشر جهان شد و تاثیر بسزایی در پیشرفت و نوآوری‌های نشر داشت. در قرن نوزدهم، تحولات چاپ و نشر کتاب به حدی سرعت و کیفیت چاپ را افزایش داد که این قرن را عصر جدید کتاب نامیدند. 

 

 

کاربرد رایانه، چاپ را همانند فعالیت‌های دیگر، به خود وابسته کرده است. امکانات فراوان رایانه‌ای برای چاپ و نشر کتاب به حدی است که تصور وابستگی نام چاپ به کامپیوتر پذیرفتنی‌تر است تا چاپ بدون کامپیوتر. 

 

در جریان انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، اما چاپخانه‌ها یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین کانون‌های فعالیت بر ضد حکومت پهلوی بودند. از خروج محمدرضا پهلوی از ایران در دی ۱۳۵۷ تا آغاز تجاوز نظامی عراق به خاک ایران در پایان شهریور ۱۳۵۹، بیش از ۳۵۰ عنوان روزنامه در ایران چاپ شده است.

 

و، اما نامگذاری روز ۱۱ شهریورماه به‌عنوان روز ملی صنعت چاپ در تقویم ایرانیان در سال ۱۳۸۲ و با تلاش اسدالله جامی (مدیر کل وقت دفتر امور چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) انجام شد. در آن زمان اهالی صنعت چاپ به شورای فرهنگ عمومی درخواست دادند و توضیحات بسیاری برای لزوم ورود این روز در تقویم مطرح کردند تا در نهایت این شورا به این جمع‌بندی رسید که روز ملی صنعت چاپ به رسمیت شناخته شود و این‌گونه ۱۱ شهریورماه به‌عنوان روز ملی صنعت چاپ در تقویم نامگذاری شد.

 

صنعت چاپ ایران در ایران با بازار بسیار بزرگی مواجه است. این بازار بزرگ به دلیل دانش تخصصی، موقعیت راهبردی و سایر عوامل انسانی و اقتصادی، ظرفیت بالایی برای ارتقای وضعیت دارد.

 

نیروی کار آموزش‌دیده و البته با قیمت پایین، دسترسی به انرژی‌های فسیلی ارزان، موقعیت جغرافیایی و دسترسی به بازار‌های عمده مصرف‌کننده (خاور میانه و شمال آفریقا، نزدیکی به روسیه و خط واصل اروپا و آسیا) و البته تسهیلاتی که دولت ایران برای سرمایه‌گذاران خارجی در نظر می‌گیرد قابلیت‌هایی هستند که می‌تواند ایران را به قطب تولید محصولات چاپی و صنایع بسته‌بندی تبدیل کند.

 

درصورتی که قابلیت‌های ذکر شده با فناوری‌های پیشرفته و تجربه در تولید و صادرات ادغام شوند، ثمره آن محصولات با کیفیت است که می‌تواند با هزینه کم تولید شود. همچنین محصولات را می‌توان نسبتا راحت صادر کرد. بدین ترتیب بازار هدف دیگر محدود به ایران نخواهد شد. شاید بتوان گفت ضعف صنعت چاپ ایران تجهیزات مکانیکی منسوخ شده است که منجر به معایب قابل توجهی در کیفیت و رقابت محصولات می‌شود. در حال حاضر به علت ضعف امکانات و ظرفیت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، این صنعت در اختیار کشور‌های دیگر مثل چین و ترکیه قرار گرفته است و این مساله سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی را به جای ورود به ایران به کشور‌های فوق سوق می‌دهد و این یکی از چالش‌های جدی صنعت چاپ ایران به شمار می‌رود.

 

وضعیت صنعت چاپ با توجه به تغییراتی که در همه ارکان اقتصادی کشور به وجود آمده، به مساله‌ای چالش‌برانگیز تبدیل شده است. وضعیت چاپ و انتشار روزنامه و کتاب، در پایین‌ترین تیراژ قرار دارد و از سوی دیگر هزینه تولید به قدری افزایش یافته که صرفه اقتصادی آن را توجیه نمی‌کند.

 

از طرفی در سال‌های اخیر ایران به کشوری با بالاترین میزان دستگاه‌های چاپ فرسوده و قدیمی تبدیل‌شده است؛ به‌طوری‌که عنوان قبرستان ماشین‌های دست‌دوم چاپ را دارد. با وجود این، برخی کارشناسان معتقدند صنایع وابسته به چاپ که همان صنایع بسته‌بندی است بیشتر با چالش ماشین‌آلات فرسوده روبه‌رو است.

 

در هر حال صنعت چاپ ایران این روز‌ها با وجود همه چالش‌ها و دغدغه‌هایی که فعالانش را آزار می‌دهد، درحال فعالیت است و در مقاطع مختلف و شرایط فصلی متنوع توانسته بحران‌ها و چالش‌ها را به‌صورت مقطعی پشت‌سر بگذارد، اما در هر حال، صنعت چاپ برای حل پایدار مشکلاتش نیازمند توجه بیشتر مسئولان دو وزارتخانه صنعت، معدن و تجارت و نیز فرهنگ و ارشاد اسلامی است تا بتواند شاهد پیشرفت‌های بیشتر در حوزه این صنعت باشد.

 

صنعت بسته‌بندی

 

بسته‌بندی به عنوان یکی از مهمترین صنایع وابسته به صنعت چاپ، یک ابزار مهم، تاثیرگذار و رقابتی در تولید درآمد و افزایش صادارت محسوب می‌شود. کارتن، مقوا و کاغذ به عنوان یک متریال پر مصرف در صنعت بسته‌بندی بیشترین سهم استفاده در زنجیره چاپ و بسته‌بندی محصولات را به خود اختصاص داده‌اند. 

 

ارزش صنعت بسته‌بندی هم در ایران به مانند صنعت چاپ در مقایسه با کشور‌های دیگر، از وضعیت چندان مطلوبی برخوردار نیست. بررسی آمار‌های موجود در صنعت بسته‌بندی و مقایسه آن با کشور‌های دیگر نشان می‌دهد که سهم ایران در صنعت جهانی بسته‌بندی بسیار ناچیز است. پائین بودن جایگاه ایران در صنعت بسته‌بندی و نبود چشم‌انداز روشنی از رشد این صنعت می‌تواند تبعات منفی برای اقتصاد کشور به دنبال داشته باشد. بسته‌بندی نامناسب موجب شده بسیاری از کالا‌های ایرانی با وجود مرغوبیت، امکان رقابت در بازار‌های صادراتی را نداشته باشند به طور نمونه خرما از ایران به کشور‌های همسایه صادر شده و این کشور‌ها خرما را پس از بسته‌بندی با چند برابر قیمت، به بازار‌های دنیا عرضه می‌کنند. در حالیکه اگر در داخل کشور به صنعت بسته‌بندی توجه ویژه شود این صنعت راهبری صنعت تبدیلی را برعهده خواهد گرفت رویکردی که موجب ایجاد ارزش افزوده در تولید و صادرات محصولات متنوع در کل زنجیره می‌شود و ارزآورزی چندبرابری را در مقایسه با فروش فله‌ای برای کشور درپی خواهد داشت.

 

صنعت بسته‌بندی ایران به عنوان تولیدکننده کالا‌های با کیفیت و با هزینه تولید بالا شناخته شده است که علت بالا بودن هزینه تولید، کمبود تجهیزات مکانیکی برای تهیه مواد اولیه بسته‌بندی است که باید وارد شوند؛ بنابراین وابستگی صنعت بسته‌بندی ایران به کشور‌های خارجی وجود دارد.

 

صنعت چاپ و بسته‌بندی کشور برای اینکه بتواند روی پای خود بایستد و پس از آن راهکار توسعه را برای خود در پیش گیرد نیازمند اختصاص تسهیلات مناسب، تامین مواد اولیه به ویژه مواد اولیه داخلی، نوسازی ماشین‌آلات و تجهیزات و استفاده از فناوری‌های روز در کنار پرورش و آموزش نیرو‌های متخصص است. ظرفیتی که در صورت تحقق می‌تواند این صنعت را نیز به یک مزیت رقابتی برای کشور در قیاس با رقبای منطقه‌ای تبدیل کند.