عید فطر؛ خاستگاه مقدس‌ترین تجربه‌ی دینی

آوای خزر- علیرضا یونسی رستمی: درنوشتار پیش رو نگارنده کوشیده است تا در آغاز به یکی از مولفه‌های بنیادین هر دین، مناسک، بپردازد. ومناسک را از جهات لغوی و اصطلاحی و جامعه شناختی مورد بررسی قرار دهد، و به طور گذرا به مختصات و کارویژه‌های آن اشاره کند. سپس با تاکید بر واژه عید، جشن‌ها و اعیاد سه‌گانه در ایران عزیز را برشمارد، و در نهایت بر عید سعید فطر و برخی از مختصات آن متمرکز شده است.
منا سک یکی از مولفه‌های بنیادین هر دین به شمار می‌رود؛ که پیروان آن دین برای حصول به اهداف متعالی و مقدس خود آن‌ها را به جای می‌آورند واژه مناسک جمع مَنسِک ا ست. مَنسِک اسم مکان از ریشه نَسِک و نَسًک، به معنای پارسا شدن و یا پارسایی ورزیدن است؛ و در تصوف مراد از آن گوشه عزلت یا زاویه می‌باشد. منا سک با خاستگاه و ریشه مذهبی شامل مجموعه‌ای از آئین‌های قاعده و نظام منداست، که فرد در ارتباط با دین و مطابق آموزه‌های ابلاغی انجام می‌دهد، و مانند متن مقدس، تجلی می‌یابد شمول و دایره مناسک متفاوت است که می‌توان به اموری، چون مناجات، تلاوت متن مقدس و کلام خداوند، اعمال خاص، نیایش و عبادت اشاره کرد. شاید بتوان گفت مناسک رایج‌ترین و مرسوم‌ترین خاستگاه تجربه دینی برای اکثریت مردم محسوب می‌شود در علوم اجتماعی پیرامون مناسک، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد ۱_ عده ای، چون تایلور و فریزر و گیرتز، آن را معادل باور می‌دانند.
۲_ گروهی نظیر امیل دورکیم، مارکس و فروید مناسک را به منزله، احساسات و عواطف مورد مداقه قرار می‌دهند. در هر صورت که با نگاه برون دینی (اتیک) و چه با منظر درون دینی (امیک) مناسک هویت زا و انسجام بخش می‌باشند.
یکی از ویژگی‌های اصلی مناسک دینی این است که مبتنی بر تجربه فردی و انکشاف درونی ویژه و خاصی نیست، بلکه مانند نوری است که از فضا و جائی بیرون از زندگی انسان بر اومی تابد و پرتو افکنی این نور نوعی لحظه مقدس را برایش رقم می‌زند، از این تغییر حال و توجه ویژه درونی در عرفان اسلامی با تعابیری، چون "دوش" و "آن "یاد می‌شود.
دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند
گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند
حضرت حافظ رسیدن به شطح و انجذاب و انکشاف تام خود را در واژه "دوش" فریاد می‌زند، زمانی بی زمان، و مکانی بی مکان!
لحظه مقدس که با زبان عرفی و قراردادی بازگو کردنی نیست و یا:
شاهد آن نیست که مویی و میانی دارد
بنده طلعت آن باش که آنی دارد
"آن "همان درک لحظات ناب و غرور انگیزی است که سالک به آن دست می‌یابد و وجودش را با آن صفا و جلا می‌دهد. به عبارت دیگر مناسک دینی به درون امر قدسی جهش می‌کند، و انسان‌های متدین پس از انجام دادن و یا به جای آوردن مناسک و قرار گرفتن در چرخه‌ی چرخ‌های عادت زندگی روزمره در عصر آهن و تکنولوژی در خود احساس تحول می‌کنند. این تحول رویکردی دوگانه دارد: از یک سو ناشی از اجابت حس الزام درونی است و از دگر سوی، به افزایش تعهد عاطفی او منجر می‌شود که رضایت عقلانی او را در پی دارد، در نتیجه یک باورمند دینی به دلایل اجتماعی، فرهنگی و حتی روانشناختی می‌کوشد تا در مناسک شرکت فعال داشته باشد و شرکت در این مراسم، نه تنها به حیات فردی و معنوی او معنای مثبت می‌بخشد، بلکه زمینه‌ساز انسجام و همدلی زیستی و اجتماعی با همکیشان می‌گردد. واژه عید از ریشه عود /یعود، به معنای بازگشتن، رجوع، روز فرخنده خوی، گرفته و روز فراهم آمدن قوم می‌باشد.
در واقع تعبیر بازگشتن رجوع در عید، دلالت به رجوع انسان به حقیقت و فطرت پاک الهی و گسستن از بند‌های نفسانی و این جهانی دارد.
در قرآن مجید از واژه عید سخن گفته شده است، اللهم انزل علینا مائده من السما تکو ن لنا عیدا، لاولنا و آخرنا و آیه منک (مائده ۱۱۴)
عید در کلام امامان علیهم السلام از جهات مختلف مورد توجه قرار گرفته است. امام علی علیه السلام فرمودند کل یوم لا یعصی الله عید فهو عید.
روزی که بدون گناه سپری گردد، روز عید است. نهج البلاغه حکمت ۴۲۸
و در کلامی دیگر معصوم می‌فرماید:زینو اعیادکم بالتکبیر، عید‌های خودتان را با تکبیر زینت دهید.
نگاه اجمالی به جامعه شناسی مردم ایران در طول تاریخ نشان می‌دهد که در کشور عزیز ما سه گونه عید وجود داشته است
الف _عید‌ها و جشن‌های ملی، در ایران باستان هشتاد جشن وجود داشته است این هشتاد جشن، از نظر زمانی به سه دسته تقسیم می‌شدند:
۱_ جشن‌های سالیانه مانند نوروز و سیزده بدر چهارشنبه‌سوری یلدا و برخی از جشن‌هایی که در بستر زمان به بوته فراموشی سپرده شد مانند جشن تولد زرتشت در ششم فروردین

۲_جشن‌های ماهیانه:که از تلاقی نام روز با نام ماه حاصل می‌شد و متاسفانه امروز غیر از تکرار برخی از آن نام‌ها از فلسفه وجودی آن‌ها چیزی نمی‌دانیم یا اطلاع جوانان و فرهیختگان از آنان اندک است نظیر تیرگان مهرگان، سپندار مزگان وغیره.

۳_جشن‌های گهنبار (گاهانبار)، جشن‌های شش گانه‌ای که با فلسفه آفرینش پیوند داشته است، وبا حسرت باید گفت که حتی نوشتار و تلفظ آنرا نیز نمیدانیم چون:میدیوزرم، میدیوشم و یاسرم.. این جشن‌های هشتادگانه ملی از نظر تاریخی نیز به سه بخش تقسیم می‌گردند.
۱_ جشن‌های زنده:جشن‌هایی که بنابر سنت تاریخی رواج دارند. مانند نوروز، یلدا،
۲_جشن‌های کاملاً فراموش شده، همچون بهاربد و کهنبار
۲_ جشن‌هایی که تاحد‌ی نسبت به احیای آن، کوشش شده است، نظیر سپندارمزگان، ول (ور).
ب_ جشن‌ها و اعیاد اسلامی: مانند اعیاد مبعث، فطر و قربان که درباره عید فطر به تفصیل سخن خواهیم گفت.
ج_جشن‌ها و اعیاد مذهبی، نظیر جشن نیمه شعبان و عید سعید غدیر و عید سعیدفطر.
در اسلام چهار عید رسمی وجود دارد، اعیاد قربان و غدیر، جمعه و فطر، عید قربان جشن ایثار و فداکاری در راه خدا است. عید غدیر جشن ولایت و امامت و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است. عیدجمعه، بازگشت به خویشتن و تلاش در راستای برقراری همدلی اجتماعی با رویکرد دینی است. در قرآن کریم، خداشناسی و دین خواهی را امری فطری و ذاتی می‌داند در آیه ۳۰ سوره روم آمده است:فا قم وجهک للدین فطر الله التی فطرالناس، علی‌ها لا تبدیل لخلق الله ذالک القیم‌ای پبامبر! روی خود را متوجه آیین پروردگار کن این فطرتی است که
انسان‌ها را بر آن آفرید دگرگونی در آفرینش نیست.
فطرت را در دو بخش می‌توان تقسیم بندی کرد. فطرت عقل و فطرت دل.
در فطرت عقل، با مشاهده در کتاب طبیعت، نظام بندی جهان پیچیده را تداعی می‌کند و فطرت دل نیز موید بهره مندی از روح الهی انسان‌ها است.
از واژه فطر معانی مختلفی می‌توان دریافت، چون: آفرینش ابداعی، افتتاح، سرآغاز، اندازه گیری آرد و آب، سرشتن خمیر.
ولی در معنایی که مورد تاکید ماست، واژه فطر به معنای سرشت است؛ و کلمه عید فطر دلالت بر بازگشت به فطرت و سرشت نخستین و باز کردن روزه پس از یک ماه روزه داری دارد. عید فطر یکی از مهم‌ترین جشن‌ها و اعیاد در جامعه اسلامی به شمار می‌رود؛ و در بسیاری از کشور‌ها شاید تعطیلات رسمی این عید از سایر جشن‌ها و اعیاد بیشتر باشد، در کشور عزیز ما ایران نیز از بعد از تصویب مجلس شورای اسلامی و تائید شورای نگهبان، تعطیلی یک روز عید فطر به دو روز افزایش یافته است از مختصات عید فطر می‌توان به عناوین زیر اشاره کرد:
_ اقامه نماز عید که در آن سنت دیرپای تکبیر وجود دارد که ماخوذ از آیه ۱۸۵ سوره بقره است، این نماز بر یکی از مولفه‌های مناسک دینی پیو ند، اجتماعی و همدلی‌های موثر دلالت جدی دارد _لزوم پرداخت زکات فطر: که مبین پیوند عبادت و مناسبات اجتماعی است و به مسلمان گوشزد می‌کند که از دو قطبی سازی کاذب اقتصادی فقیر و غنی بپرهیزد و بر توزیع عادلانه و منصفانه ثروت در بستر حیات اجتماعی تاکید می‌کند.
_حرام بودن روزه داری، در این روز بر خلاف استحباب روزه‌داری در طول سال و روز‌های دیگر _انجام غسل و طهارت خاص تاکید
_ بر شب زنده داری و استغفار.
_پوشیدن لباس‌های زیبا و نیکو
امید است که طاعات و عبادات
شما عزیزان و همه روزه داران مسلمان در ماه
مبارک رمضان مورد قبول درگاه حق تعالی قرارگیرد.

علیرضا یونسی رستمی

انتهای پیام/۱۰۰۰