آوای خزر – آزاده بابانژاد: امروز 13 اسفندماه روز ملی آب است، شعار امسال برای این روز که به واقع هنوز به اهمیت آن پی نبرده‌ایم؛ " آب، تغییر اقلیم، مسئولیت اجتماعی"ست، روزی که در ایران باستان نمادی از حیات و قدردانی از طبیعت و جاری‌بودن محسوب می‌شد، روزی که مردمان این کهن‌دیار در کنار چشمه‌ها، آبشارها و رودخانه‌ها حضور یافته و با افشاندن عطر و گلاب در آب، نعمت بی‌منت آفریدگار را ارج می‌نهادند.
اما به‌راستی چه شد که اکنون بدین‌سان در کمبود و قحطی آب و گاه در خشکسالی، بر موقعیت گذشته افسوس می‌خوریم و این حسرت و آه حتی در پُرآبی و بارش هم وجود دارد، جایی که با بارش رحمت عرشی به زحمتی در فرش دچار می‌شویم و نمی‌دانیم با سیلاب و رانش و روان‌آب‌ها چه کنیم؟
"بایدها و نبایدهایی که با توجه به تغییر اقلیم در حوزه آب و منابع آبی باید صورت بگیرد، کدامند"؟ این سؤالی بود که با طرح آن به سراغ یکی از کارشناسان و جستجوگران حوزه محیط زیست و مجری طرح پژوهش بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر روی محیط زیست مناطق ساحلی، رفتیم.
فصل اول: استمرار چرخه‌ی خشکسالی در ایران
همایون خوشروان با بیان اینکه موقعیت جغرافیایی فلات ایران و خاورمیانه و در سطح جهان بهگونهای رقم خورده است که ما در یک منطقه آسیب‌پذیر به لحاظ آب و هوایی قرار گرفته‌ایم، یادآور می‌شود که این موضوع تنها مربوط به عصر حاضر نیست، بلکه در ادوار گذشته نیز شاهد تغییرات اقلیمی بسیار بزرگ بوده‌ایم و دوره‌های ترسالی و خشکسالی‌های زیادی را پشت سر گذاشته‌ایم که به صورت چرخه‌ای تکرار می‌شدند.
این محقق و پژوهشگر از زمان‌هایی گفت که هنوز انقلاب صنعتی شکل نگرفته بود و گازهای گلخانه‌ای به جو زمین رها نشده بودند - حدود 10 هزار و 100 هزار قبل - یعنی دوره‌هایی که خشکسالی گسترده‌ای را داشتیم و آخرین خشکسالی که ایران را تحت تأثیر قرار داد و برای بخش سواحل شمالی کشور شرایط بسیار ناگواری ایجاد کرد؛ حدود 1500 سال قبل بود که اصطلاحاً به آن "پسروی دربند" می‌گویند.
مروری بر رخدادهای آب و هوایی
وی با بیان اینکه پسروی دربند سبب شده بود سطح تراز آب دریای خزر به منهای 35 متر تقلیل یابد(اکنون سطح آب خزر منهای 28 است)، این نتیجه را عنوان کرد که دوره‌های خشکسالی را به صورت چرخه‌ای در فلات ایران داریم و نه‌تنها در ایران که در شمال آفریقا و در بخش غرب خاورمیانه نیز رخدادهای آب و هوایی وجود دارد.
همایون خوشروان درباره وضعیت اقلیم در پساانقلاب صنعتی که آن را عصر آنتروپوسن (Anthropocene) می‌نامیم، می‌گوید: در این عصر، شرایط اقلیمی به نوعی رقم خورد که گازهای گلخانه‌ای سبب افزایش درجه حرارت کره زمین شد و تغییرات زیادی چون ذوب‌شدن یخ‌های قطبی، ایجاد سیلاب‌های وسیع، ایجاد خشکسالی و گرم‌شدن اقیانوس‌ها و اسیدی‌شدن آب‌های اقیانوس، رهاورد تغییرات اقلیمی در سطح جهانی بوده و ایران نیز از آن در امان نبوده است.
"مجری طرح پژوهش بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر روی محیط زیست مناطق ساحلی" این را هم گفت که تغییرات اقلیمی در 50 سال اخیر رخدادهای مخربی را بر دریاچه ارومیه، دریاچه‌های حوزه مرکزی و دریاچه‌های فارس مانند مهارلو، بختگان و پریشان داشته است اما در کنار این تأثیر شاهد تغییرات آب و هوایی در منطقه بوده‌ایم به نوعی که سیلاب‌های وسیع در اسفندماه 97 و فروردین امسال خسارت‌های هنگفتی به خوزستان و گلستان وارد آورد و امسال نیز در اوایل زمستان در سیستان و بلوچستان و در اسفندماه در لرستان شاهد سیلاب‌های وسیع و ویرانگری بودیم.
"در تابستان و اواسط بهار گرمای شدید دمای هوا را داریم، که سبب تبخیر منابع آبی می‌شوند و در نهایت، در فصول مختلف سال بارندگی‌های شدیدی داریم که معمولاً به صورت سیلاب هستند و حوزه‌های آبخیز را تحت تأثیر قرار می‌دهند".
فصل دوم: نامدیریتی در منابع آبی
این کارشناس حوزه محیط زیست درباره بایدها و نبایدهایی که باتوجه به تغییر اقلیم در حوزه آب باید مورد توجه قرار بگیرند" به خبرنگار آوای خزر می‌گوید: باید مدیریت مناسبی در یک برنامه جامع برای منابع آب کلان کشور داشته باشیم که شامل آب‌های زیرزمینی، سطحی، آب رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌هاست، برای این‌منظور می‌توانیم از ظرفیت‌هایی که تغییرات اقلیمی در اختیار ما می‌گذارد بهترین بهره را ببریم؛ برای مثال اگر سیلاب‌های وسیع در سطح ایران داشته باشیم جمع‌آوری آب، بهینه‌سازی و ذخیره‌سازی آنها می‌تواند یکی از برنامه‌های جدی باشد که در موارد خشکسالی در کشاورزی و شرب از آن بهره ببریم.
خوشروان با بیان اینکه در زمان خشکسالی وقتی آب مورد نیاز در اختیار ما نیست بایستی روش‌های سازگار با محیط طبیعی را نهادینه کنیم که مردم ما با رعایت اصول استانداردها و صرفه‌جویی، حداقل‌های بهره‌برداری و برداشت را در دستور کار خود قرار بدهند، به این واقعیت اشاره دارد که در کشور برنامه‌های مدون اصولی در زمان ترسالی و خشکسالی نداریم، وقتی سیلاب می‌آید خوشحالیم و می‌گوییم تالاب‌های ما پُر شده‌اند و نجات پیدا کرده‌اند غافل از اینکه آب‌های آشفته و سیلابی وارد تالاب‌ها می شود و رژیم رسوب‌گذاری بستر تالاب‌ها را تخریب می‌کند و شرایطی که باید در تالاب برای ایجاد یک اکوسیستم پویا شکل بگیرد به طور کل دستخوش تغییر می‌شود و آن اکوسیستم را نابود می‌کند.
بی‌برنامگی در بهره‌برداری از سیلاب‌ها
وی با اعتقاد به اینکه تالاب فقط ذخیره آبی نیست بلکه یک اکوسیستم و سیستم پویاست، کارکرد تالاب را بسته به اجزای سازنده آن می‌داند که آب یکی از آنهاست؛ لذا اگر ما بخواهیم فقط به آب توجه کنیم و سایر اجزا را فراموش کنیم شاهد ویرانی اکوسیستم‌های تالابی در سطح کشور خواهیم بود.
مجری طرح پژوهش بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر روی محیط زیست مناطق ساحلی، نکته مهم در بحث خشکسالی و تغییرات اقلیمی را "مدیریت صحیح در حوزه‌های آبخیز" عنوان و تصریح می‌کند: اگر سیلاب‌های وسیع مانند آنچه در شمال شاهدیم وارد تالاب‌ها می‌شود، ما هیچ برنامه‌ای برای بهره‌برداری از آن نداریم و این آبها مستقیم وارد دریا می‌شوند، حتی آب‌بندان‌ها نیز ظرفیت این حجم آب را ندارند، به‌عنوان نمونه بیشتر آب‌بندان‌های مازندران به ویژه در بخش مرکزی -بابل عموماً از انهاری تغذیه می‌کنند که خود، آلوده به آلودگی‌های مختلف هستند.
"هرچند اخباری مبنی بر کنترل سیلاب‌ها به گوش می‌رسد و در برخی مناطق پس از خسارت‌های سنگین شاهد اتفاقات خوبی هستیم، اما انتظار می‌رود که کنترل سیلاب‌ها و بهره‌برداری دانش‌بنیان از سیلاب‌ها به عنوان یک پروژه ملی و فراگیر دنبال شود".
بحرانی‌بودن 50 درصد از آب‌های زیرزمینی
خوشروان با تأکید بر اینکه نیازمند یک مدیریت جامع هستیم که ذی‌نفعان مختلف را در کنار هم قرار بدهد تا از ظرفیت موجود استفاده کنند، گریزی هم به وضعیت آبخوانها زد و با ابراز تأسف گفت: آبخوانها و سفره‌های زیرزمینی به دلیل ازدیاد برداشت بخش عمده‌ای از سفره‌های زیرزمینی دچار نشست شدند و سطوح پیزومتری چاه‌های ما به شدت تنزل پیدا کردند و خیلی از چاه‌ها کارایی خود را از دست دادند و شاید بتوان گفت اکنون 50 درصد از آب‌های زیرزمینی در شرایط بحرانی قرار گرفته‌اند. و این برای زمانی که ما در تغییرات اقلیمی به سر می‌بریم نشانه خوبی نیست.
این کارشناس محیط زیست با اعلام اینکه برنامه فعالیت‌های کشور در جهت مصرف به‌شدت با رشد جمعیت افزایش پیدا کرده اما به همان اندازه میزان ورودی آب، روان‌آب‌ها و میزان بارندگی به‌شدت کاهش یافته است، معتقد است: وقتی این هم‌خوانی بین عوامل تولید کننده و عوامل مصرف وجود نداشته باشد، اینجاست که بحران آب صورت می‌گیرد.
فصل سوم: مدیریت منابع آب با مشارکت مردم، وزارت نیرو، سایر دستگاه‌ها
وی در بخش دیگری از سخنان خود، راهکار مؤثر و تأکیدی جهت برون‌رفت از چالش‌های منابع آب در شرایط تغییر اقلیمی را مدیریت صحیح منابع آب عنوان و خاطرنشان می‌کند که در این مدیریت لازم است از مشارکت مردم بهره ببریم. همچنین در بخش اجرایی نیز باید با بهره‌برداری، پالایش و تصفیه آب‌های نامتعارف و دریاچه‌ای لب‌شور مانند آب خزر که می‌تواند برای استان‌های شمالی مؤثر باشد بهره ببریم.
*** "اقلیم" به شرایط آب و هوایی یک منطقه جغرافیایی نظیر دما، رطوبت، فشار اتمسفر، باد، بارش و سایر مشخصه‌های هواشناسی در مدت زمانی نسبتاً طولانی نسبت داده می‌شود و "تغییر اقلیم" به معنی تغییرات شدید، طی چندین دهه یا بیشتر، در دما، بارش، الگوی وزش باد، و سایر جنبه‌های اقلیم است.
قنات؛ نجات خشکسالی
این محقق و پژوهشگر با اشاره به اینکه قنات‌ها یکی از روش‌های بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی در مناطق خشک هستند، یادآور می‌شود: ایران نخستین کشوری‌ست که استفاده از قنات را در دنیا مطرح کرد و به‌عنوان صادرکننده این تکنولوژی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد، استفاده از قنات زمانی بود که ما خشکسالی‌های زیادی را در زمان ساسانی و هخامنشی داشتیم. در عصر فعلی نیز باید به دنبال راهکارهایی باشیم که با روند خشکسالی کشور هماهنگ شود، اما عملاً این اتفاق نیفتاده است.
کارشناس حوزه محیط زیست با عنایت به اینکه "روش‌های مصرف، بهره‌برداری و تولید آب در کشور ما با روش‌های مناطق بسیار پُر آب دنیا هماهنگ است"، می‌گوید: عمده سدهای ما اگرچه آبگیری خوبی دارند اما در فصل تابستان بیشتر به دلیل فرایند تبخیر از بین می‌روند، دریاچه‌ها اگرچه در فصول سرد سال پُرآب هستند اما در فصل تابستان بیشتر آنها تبخیر می‌شوند، بنابراین ما یک برنامه صحیح برای مدیریت منابع آب نداریم و نمی‌توانیم مشکلات آب را حل کنیم.
آب؛ ثروت ملی
خوشروان در جمع‌بندی سخنان خود، مهمترین کارهایی که باید اکنون باتوجه به شرایط اقلیمی در حوزه منابع آب صورت بگیرد را آموزش و آگاهی‌رسانی و ارتقای دانش تخصصی برای کاربران و ذی‌نفعانی که با منابع آب سر و کار دارند عنوان کرد و اینکه افکار عمومی باید به این مهم برسد که آب یک ثروت ملی است و نقش مهمی در امنیت غذایی، بهداشت و حیات دارد.
وی می‌افزاید: وزرات نیرو متولی مدیریت منابع آب است، بایستی با روش‌های مهندسی و مدیریتی، ظرفیت‌ها را شناسایی کند که یکی از آنها مدیریت آب‌های نامتعارف است که می‌تواند فرصت‌های آبی برای مناطق بسیار خشک باشد که امروز دنیا از آنها به خوبی استفاده می‌کند.
مجری طرح پژوهش بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر روی محیط زیست مناطق ساحلی، معتقد است که برای ایجاد هماهنگی منسجم در حفاظت از آب، نه فقط متولیان وزارت نیرو دخیل هستند بلکه باید سایر ارگان‌ها با تجمیع توان تخصصی این قضیه را دنبال کنند.
مدیریت منابع آب در ادوار کهن
همایون خوشروان با بیان اینکه اکنون در دنیا مشکلات کمبود آب در مناطق بسیار خشک را با مدیریت جامع منابع آب حل می‌کنند امیدوار است که شاهد این مدیریت در سطح کلان کشور باشیم، مردم نیز با همکاری‌های مؤثری که با واحدهای اجرایی خواهند داشت گام‌های ارزشمندی را برای مقابله با خشکسالی بردارند زیرا در ادوار گذشته، در دوره‌های تاریخی کهن می‌بینیم که برنامه اصولی برای استفاده از منابع آب مدیریت شده است.
به گزارش آوای خزر، مقرر شده بود که امروز 13 اسفندماه روز ملی آب و "نوروز آبها" ، پنجمین همایش بزرگداشت روز آب با تجلیل از چهره‌های تأثیرگذار در حوزه منابع آبی و تقدیر از برگزیدگان عکس آب، در اتاق ایران برگزار شود اما این همایش نیز مانند سایر همایش‌ها تحت تأثیر کرونا قرار گرفت و لغو شد.
انتهای پیام/ 1354
