از رنوی مظفرالدین‌شاه تا ارابه مرگ
عبارت – گروه تاریخ: ۱۲۴ سال پیش در چنین روزی، مظفرالدین‌شاه قاجار با دو اتومبیل که آنها را از کمپانی «رنو» خریداری کرده بود، از سفر فرنگ به ایران بازگشت تا ایرانیان را وارد یک دوره تاریخی جدید کند؛ حالا بزرگان و ثروتمندان به جای کالسکه یک وسیله نقلیه هیجان‌انگیز داشتند!
شاید بتوان نخستین ایده مکتوب در مورد وسیله نقلیه‌ای را که بدون نیروی انسان یا جانوران قادر به حرکت باشد، در کتاب «ایلیاد» اثر هومر (شاعر یونانی) یافت. در بخشی از رمان «ایلیاد هفاستوس (خدای آتش و فلزکاری)» یک سه‌چرخه متحرک می‌سازد و از آن برای جابه‌جایی استفاده می‌کند؛ اما در جهان واقعی این وسیله برای نخستین بار در سال ۱۶۷۸ توسط پدر «فردیناند فربیست» مبلغ مسیحی ـ بلژیکی در چین طراحی و ساخته شد که توسط فشار بخار کار می‌کرد. خودروی اولیه ۶۵ سانتی‌متر طول داشت و به عنوان وسیله سرگرمی برای امپراطور چین ساخته شده بود.
شاه قاجار چگونه با اتومبیل آشنا شد؟
مظفرالدین شاه در اولین سفر خود به اروپا در سال ۱۲۷۹ شمسی به کشور بلژیک رفت و در آنجا با اتومبیل آشنا شد. شاه قاجار دوست داشت اتومبیل را با خودش به ایران بیاورد و برای همین با مدیر کمپانی رنو در این باره وارد گفتگو شد:
شاه: دو دستگاه را با ما چند حساب می‌کنید؟
مدیر کمپانی پس از تعظیم و عرض ادب خطاب به پادشاه ایران می‌گوید:
ـ اتومبیل اول رایگان و اتومبیل دوم ۱۶۰۰۰ فرانک و اتومبیل‌های بعدی هر کدام ۱۵۰۰۰ فرانک فرانسه.
شاه: مگر اتومبیل های بعدی در کار است؟
مدیر کمپانی: ما حدود ۱۰۰ دستگاه اتومبیل برای صدور به ایران در نظر گرفته‌ایم، زیرا مسلم می‌دانیم به محض بازگشت اعلیحضرت به ایران، عده زیادی از شاهزادگان و بزرگان و سیاستمداران و رجال ایرانی خواهان خرید اتومبیل خواهند شد.
شاه: ما عادت نداریم از بیگانگان چیزی به رایگان بگیریم خواهند گفت که رشوه گرفته‌ایم!
مدیر کمپانی: نخیر؛ قربان امکان ندارد. استدعا دارم اولین اتومبیل را به عنوان کادو قبول نمایید.
عاقبت کمپانی رنو یک اتومبیل به وی هدیه داد و اتومبیلی دیگر را با قیمت ۱۶۰۰۰ فرانک یا ۴۰۰۰ تومان به شاه فروخت. این اتومبیل‌ها نفت سوز بودند و به همراه دو راننده و دو تکنسین با قطار به روسیه و سپس با کشتی به ایران منتقل شدند.
جعفر شهری در کتاب «تاریخ ایران» نوشته است که مظفرالدین شاه در سال ۱۲۷۹ دو رنو را از فرانسه و از راه آب و خشکی راهی ایران کرد، می‌گوید یکی از این اتومبیل‌ها هیچ‌گاه وارد ایران نشد چرا که در مسیرش و هنگام حمل و نقل دچار نواقصی شده و در راه ماند. خودروی دیگر نیز در واقعه ترور نافرجام محمدعلی شاه در دوشان‌تپه منفجر شده و از بین می‌رود. بنابراین بقایایی از این دو خودرو در موزه‌های کشور وجود ندارد و سندی از این دو خودرو در تاریخچه اتومبیل در ایران موجود نیست. پس از این دو، خودرویی که برای احمدشاه از اروپا خریداری شد به عنوان سومین اتومبیل وارد شده به ایران شناخته می‌شود.
کالسکه‌های دودی چگونه وارد زندگی مردم شدند؟
ورود اولین اتومبیل به ایران باعث شد که تا سال ۱۲۸۹ استفاده از اتومبیل شخصی بین سفرای دیگر کشورها در ایران، تجار و افراد سرشناس و دولت‌مردان رایج شود. این در حالی است که اولین خودروهای وارد شده به ایران در بین مردم به کالسکه دودی معروف بودند. به دنبال واردات بیشتر اتومبیل‌ها، خودروهایی با نام ماشین لاری که شبیه به وانت‌های امروزی بودند و اتومبیل‌هایی معروف به دور سیمی که برای حمل بار و مسافر مورد استفاده قرار می‌گرفتند، به ترتیب وارد کشور شدند.
درویش‌خان؛ اولین قربانی سانحه تصادف در ایران
درویش‌خان، موسیقیدان نامدار قاجاریان که از افراد صاحب‌سبک و تأثیرگذار بر موسیقی ایرانی در این دوره به شمار می‌رود، اولین قربانی سانحه رانندگی در ایران شناخته می‌شود. او در شب چهارشنبه، دوم آذر ماه ۱۳۰۵ هجری خورشیدی، هنگام بازگشت از جلسه محفل موسیقی در منزل یکی از دوستانش به خانه، درشکه‌ای دو اسبه کرایه می‌کند. در آن زمان شمار خودروها به سختی به پنجاه دستگاه می‌رسید. زمانی که درشکه از خیابان امیریه به سمت شمال می‌پیچد، خودروی فوردی از جهت مخالف با درشکه و اسب‌های آن برخورد می‌کند. اسب‌های درشکه درجا تلف می‌شوند و وی از درشکه به بیرون پرتاب شده و از ناحیه سر به زمین برخورد می‌کند. درویش‌خان بر اثر ضربه‌ای که بر سر او وارد شد، آسیب سختی دید و پنج روز بعد در بیمارستان به علت ضربه مغزی در سن ۵۴ سالگی درگذشت.
صنعت خودروسازی در ایران چگونه آغاز شد؟
اولین شرکت تولیدکننده خودرو که «فیات ایران» بود در سال ۱۳۳۲ تأسیس شد ولی تولید اولین محصولات این شرکت که فیات ۱۱۰۰ نام داشت در سال ۱۳۳۹ انجام شد و شرکت جیپ ایران (پارس خودرو) که در سال ۱۳۳۶ تأسیس شده بود در سال ۱۳۳۸ اولین خودروی تولیدشده در ایران را که جیپ شش سیلندر کالسکه‌ای بود تولید کرد.
در سال ۱۳۳۸ شرکت تولید خودروی ایران (مرتب خودرو) تأسیس شد. این شرکت هم در سال ۱۳۴۲ اولین محصولات خود را که انواع مدل‌های «لندروور» بود تولید می‌کرد. در سال ۱۳۴۱ ایران ناسیونال «ایران خودرو» تأسیس و در سال ۱۳۴۵ اولین خودروی همه‌گیر تولید داخل یعنی پیکان تولید شد. در سال ۴۷ بیش از ۱۲ هزار دستگاه پیکان در ایران ساخته شد در حالی که تیراژ تولید بقیه خودروهای حداکثر از ۲۰۰۰ دستگاه تجاوز نمی‌کرد. این روند همچنان ادامه داشت تا سال ۱۳۵۱ حدود ۱۲۰ هزار دستگاه پیکان ساخت ایران در خیابان‌های تهران و دیگر شهرستان‌ها تردد می‌کردند. این تعداد در سال ۵۷ و پیش از انقلاب اسلامی با رشد نسبتا زیادی به بیش از ۴۳۲ هزار دستگاه در سال ۱۳۵۷ رسید
مدت کوتاهی پس از به پیروزی رسیدن انقلاب اسلامی، جنگ ایران و عراق آغاز شد و تمام صنایع کشور از جمله صنعت خودروسازی تقریبا به مدت ۸ سال از فعالیت موثر بازماندند. خودروسازان آمریکایی و اکثر شرکای خارجی از ایران خارج شدند و اقتصاد کشور دیگر کفاف عرضه خودروهای لوکس را نداشت. البته مردم نیز بودجه کافی برای خرید ماشین‌های خارجی نداشتند.
ازاینرو سیاست‌گذاران تصمیم به تولید خودروهای اقتصادی و ارزان‌قیمت گرفتند. ولی ضعف خودروسازی و نبود تکنولوژی و بودجه کافی باعث شد صنعت خودرو ایران به کما فرو رود. در این میان، ژاپنی‌ها که تا آن زمان فعالیت کم‌رنگ و بی حاشیه‌ای در کشور داشتند و بیشتر به خاطر تجارت دوسویه و دریافت نفت در ایران حاضر بودند، به داد بازار خودرو رسیدند. بدین ترتیب، فروش و مونتاژ خودروهای ژاپنی در کشور آغاز شد.
در اوایل دهه ۶۰، سایپا تحت پوشش سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران درآمد و حدود دو سال بعد، وانت نیسان را روانه بازار کرد. و اما ایران ناسیونال نیز که پس از مصادره به ایران خودرو تغییر نام داده بود، از اواسط دهه ۶۰ فعالیت خود را به تدریج آغاز کرد. پس از آتش‌بس ایران و عراق و پایان جنگ تحمیلی، در سال ۱۳۶۷ ایران خودرو به سراغ برند فرانسوی پژو رفت و توانست جواز ساخت پژو ۴۰۵ را در کشور بگیرد.
صنعت خودرو ایران در دهه ۱۳۷۰
ایران خودرو در ابتدای دهه ۷۰، موتور پژو ۴۰۵ را روی پیکان نصب کرد و مجددا این ماشین پرطرفدار را روی خط تولید قرار داد. سایپا نیز از رقیب قدیمی خود عقب نماند و تصمیم گرفت خودرویی اقتصادی‌تر از پژو ۴۰۵ را به عرضه درآورد تا بلکه سهم بیشتری از بازار خودرو کشور را در دست گیرد. این‌گونه شد که سایپا دست همکاری با کیای کره‌ای را فشرد و پراید پا به ایران گذاشت. پژو ۴۰۵ خودرویی بزرگ و ایمن بود و در مقابل آن، پراید جمع و جور با قیمت ارزان‌تر و مصرف سوخت کمتر قرار داشت. همان‌طور که رقابت مابین این دو خودرو بالا می‌گرفت، پیکان نیز به فروش خود ادامه داد و به تدریج صنعت خودرو کشور شاهد اضافه شدن مدل‌های مختلف به سبد محصولات خودروسازان قدیمی و نوپا بود.
تا پیش از اعمال تحریم‌ها در اواخر دهه ۸۰، بازار کشور مملو از برندهای مختلف بود. در این میان سمند به عنوان اولین خودرو ایرانی روی خط تولید قرار داد. انواع و اقسام خودروها از برندهای مختلف دوو، مزدا، کیا، هیوندای، میتسوبیشی، پژو، نیسان، رنو و… در این دوره وارد خیابان‌های ایران شدند و فرصتی عالی به دست آمد تا چینی‌ها نیز گوشه کوچکی از بازار خودرو کشور را در دست گیرند.
اواخر دهه ۸۰ بود که پای تحریم‌ها به ایران باز شد و شرکت‌های مطرحی همچون رنو و پژو به تدریج همکاری خود را با شرکای ایرانی محدود ساختند. در عوض چینی‌ها شروع به تزریق مدل‌های مختلف در بازار کشور کردند. البته در آن زمان ماشین‌های چینی علیرغم داشتن ظاهری زیبا و جذاب و تکنولوژی به‌روز، به سبب اصالت خود چندان مورد استقبال خریداران قرار نگرفتند. جنس چینی سابقه درخشانی در بازار کالاهای کشور نداشت.
با ورود به دهه ۹۰، وضعیت اقتصادی ایران با عقد قرارداد برجام تا حدودی برطرف شد و شرکای خارجی با اشتیاق تمام همکاری واردکنندگان و مونتاژکاران کشور را پذیرفتند. واردات خودرو چندین برابر شد و بازار کشور از هر زمان دیگری تنوع و رونق بیشتری پیدا کرد. با این حال در سال ۱۳۹۶، آمریکا از برجام خارج شد و سایه سنگین تحریم‌ها به یکباره روی صنایع مختلف مملکت افتاد. صنعت خودرو در ایران بار دیگر در یک گودال عمیق افتاد و خودروسازان داخلی از دسترسی به هرگونه قطعه و تکنولوژی جدید و پیشرفته محروم ماندند.
تاثیر مخرب تحریم‌ها کافی نبود و سیاست‌گذاران خودرویی با وضع قانون ممنوعیت واردات خودرو، ضربه نهایی را به پیکر نحیف صنعت خودروسازی کشور وارد کردند. بدین ترتیب، حتی ارتباطات یک‌طرفه با صنعت خودروسازی جهان نیز قطع شد و خودروسازان کشور دچار ضررهای پیوسته، بحران‌های و چالش‌های مختلف شدند.
صنعت خودرو ایران در دهه ۱۴۰۰
آثار مخرب تحریم‌ها و سیاست ممنوعیت واردات خودرو به قرن جدید نیز نفوذ پیدا کرد. گرانی خودرو از سال ۱۳۹۷ آغاز شد و در سال ۱۴۰۰ به سبب تفاوت فاحش میان عرضه و تقاضا به اوج رسید. خودروسازان کشور به سختی در تلاش بودند تا با تحمل زیان‌ها و محدودیت‌های مالی، اهداف تعیین‌شده دولت برای تولید خودرو را برآورده سازند. تحریم‌ها از یک طرف و قیمت‌گذاری دستوری از طرف دیگر، خودروسازان را در منگنه گذاشته بود و در نتیجه، کیفیت و تنوع محصولات داخلی روز به روز کمتر می‌شد. در این میان تنها برندهای چینی توانستند به موفقیت قابل توجهی در بازار کشور دست پیدا کنند، چون چاره‌ای به جز آشنایی و پذیرش آنها توسط مشتریان ایرانی نبود.
محدودیت‌های بودجه‌ای و فناورانه خودروسازان موجب شد تا ظرفیت تولید صنعت خودرو کشور جوابگوی افزایش رو به رشد بازار نباشد. ازاینرو، وزارت صمت برای حل این معضل، ثبت نام خودرو و فروش آن از طریق قرعه‌کشی را راه‌اندازی کرد. در این طرح محدودیت‌هایی برای خرید خودرو تعیین شد، بدین شکل که فقط افرادی که گواهینامه داشته باشند می‌توانند خودرو را با قیمت کارخانه‌ای ثبت نام کنند.
در این دوره سعی شد تا فاصله قیمت کارخانه با بازار کاهش یابد و به قیمت خودرو امروز نزدیک‌تر شود. هر چند این اتفاق تاکنون رخ نداده است.
