عبارت ـ دکتر علی‌محمد غضنفرپور: سرقت یکی از انواع بزهکاری است که از دیرباز در قاموس رفتار ناهنجار انسانی وجود داشته است. در این یادداشت که به درخواست گروه رسانه ای عبارت تقریر می کنم به این مسئله خواهم پرداخت که چرا یک فرد برای نخستین بار دست به سرقت می زند، چگونه با وجدان خود کنار می آید و بر ترسش غلبه می کند، چرا سن سارقان کاهش پیدا کرده ریشه های اصلی این ناهنجاری کجاست و چگونه می توان آن را کنترل و نهایتا مهار کرد.
برای بررسی این مسئله باید حتما به نوعی پایش فراگیر دسترسی داشت تا دلایل اصلی سرقت اولی ها را کاووش نمود، از آنجایی که چنین تحقیق و پایش جامعی وجود ندارد، یا حداقل در دسترس عمومی نیست، ناچاریم به اخبار جسته و گریخته انتظامی یا پرونده های قضایی رجوع کنیم. با بررسی این دو ماخذ در خواهیم یافت که فقر، کم سوادی و تحریک توسط دوستان ( زیستن در محیط ناهنجار و جرم‌خیز) سه عامل اصلی اقدام به سرقت برای نخستین بار است.
در میان این سه عامل، فقر سهم بیشتری دارد. آنچنان که در روایات دینی اسلامی نیز آمده است هرگاه فقر از دری وارد گردد، ایمان از درب دیگر خارج می شود. این بدان معناست که قدرت تخریب فقر بسیار بالاست و می تواند بدل به توجیحی شود که فرد سارق با دستاویز قرار دادن آن، خود را برای ارتکاب به جرم محق بداند. دانشمندان علوم رفتاری، به این مسئله خودتخریبی وجدانی نیز می گویند. سوژه با همین توجیح بر ترس خود غلبه می کند و به نوعی این رفتار را برای خویش موجه می سازد.
در این پاردایم؛ شخص مجرم احساس می کند که در حال گرفتن حق خود است. در نظر وی گروهی از طبقات جامعه، یعنی ثروتمندان با خوردن حق طبقه فقیر به این مرحله رسیده‌اند، بنابراین آنها سرقت نمی کنند، بلکه حق خود را از دزدان ثروتمند می گیرند که پنهانی و آرام آرام با سواستفاده از قانون و مشکلات اقتصادی سهم آنها از منابع را به نفع خود مصادره کرده اند. این یکی از فراگیرترین دلایل سرقت اولی هاست. حل این معضل جز از طریق اعمال نفوذ حاکمیت، برقراری عدالت اجتماعی و از میان بردن فاصله طبقاتی ممکن نخواهد بود. این اصلی ترین دلیلی است که یک سرقت اولی وجدان خود را با آن راضی می کند. یعنی شما هرچقدر هم که بر روی مسایل تربیتی کار کنید اما از آن طرف عدالت اجتماعی را جدی نگیرید موفق به کنترل جرایم نخواهید شد.
در سال های اخیر با افزایش تورم و فاصله طبقاتی شاهد افزایش سرقت ها هستیم که با بررسی موردی آنها به خوبی می توان رابطه مستقیم رشد سرقت و افزایش ناعدالتی اجتماعی را دریافت. وقتی فردی برای دریافت یک وام ضروری چند میلیون تومانی باید به هزارتویی ورود کند اما شخصی دیگر به راحتی و بدون کمترین وثایق وام های میلیاردی می گیرد، روان تطبیقی جامعه دچار آسیب می گردد و همین مسئله راه را برای رفتارهای ناهنجار باز می کند.
خانواده؛ ضلع دیگر ایجاد این ناهنجاری است. بسیاری از خانواده ها از روش های سلبی مثل نصیحت کردن بی پشتوانه و تنبیه برای کنترل رفتارهای ناهنجار فرزندان خود استفاده می کنند، درحالیکه با ورود مدرنیته به ایران، روش های سلبی دیگر همانند گذشته جوابگوی کارکردهای تربیتی نیست و باید آن را با روش های ایجابی جایگزین کرد. روش هایی نظیر حمایت های همه جانبه روانی ، دستگیری های اقتصادی، توجه به وضعیت زیست روزانه فرزندان و نظایر آن می تواند تا حد زیادی خانواده را از آنچه در درون فرزند می گذرد آگاه کند. در این روش هرگاه فرزند بخواهد دست به اقدامی ناهنجار بزند، خانواده که طرف مشورت اوست به سرعت تغییر رفتارش را شناسایی می کند و می تواند به موقع از وقوع حادثه ای تلخ جلوگیری به عمل آورد. آموزش عزت نفس نیز راه حلی بسیار جدی است. ما باید بیاموزیم که خودمان دارای اهمیت هستیم نه جایگاه اجتماعی و اقتصادی‌مان. باید درک کنیم که انسان ها باهم تفاوت دارند و هر کسی استعداد و توانایی خاص خود را دارد که وی را از دیگری متمایز می کند. هیچ کسی ذاتا یا کالا بر دیگران برتری ندارد و این رفتارهای ماست که اهمیت ما را هویدا می سازد. نباید بی عدالتی اجتماعی را بعنوان بهانه ای برای ناهنجاری مدنظر داشته باشیم، بلکه باید تلاش خود را بیشتر کنیم و به دنبال فرصت ها باشیم.
دولت ها نیز علاوه بر ایجاد رفاه اقتصادی در آموزش های اجتماعی نیز نقشی بی بدیل دارند، متاسفانه آموزش های اجتماعی در ایران به شدت ضعیف است و هیچ برنامه ای برای تربیت روانی جامعه در کار نیست. طرح های تکراری و شعاری مدام اجرا می شوند و هر روز اثر خود را بیشتر از دست می دهند، بودجه های اجتماعی صرف امور دیگری می شوند، زیرا نتایج فوری دارند، اما تربیت اجتماعی و فرهنگی دیربازده تر است، به همین خاطر سرمایه گذاری در آنها از نظر دولت ها بی نتیجه است. همین نگاه موقتی و انتخاباتی به معضلات اجتماعی از جمله دلایل جدی رشد ناهنجاری هایی نظیر سرقت است.
در کنار ایجاد عدالت اجتماعی و اقتصادی باید تربیت روان جمعی را جدی گرفت. نهادهایی نظیر وزارت ارشاد، سازمان بهزیستی، وزارت کار تعاون و رفاه اجتماعی، سمن های روان شناختی، دانشگاه ها، وزارت بهداشت و از همه مهتر آموزش و پرورش نقشی تعیین کننده در پرورش روان اجتماعی سالم ، افزایش عزت نفس اجتماعی و آموزش هنجاری دارند. متاسفانه هیچ یک از این نهاد وظایف خود را جدی نمی گیرند و همین مسئله موجب می شود که شاهد انفجار جرایم عمومی باشیم و کار به قوه قهریه برسد و بعد از همه گیری بیماری به فکر علاجش بیافتیم. اتفاقی که دیگر اثرگذاری ایجابی را ندارد و هزینه های اقتصادی و اجتماعی اش نیز به مراتب بیشتر است.
